„Utrata przytomności” to objaw: nagłe przejściowe wyłączenie świadomości z brakiem reakcji na bodźce. Omdlenie (synkopa) jest tylko jedną z jego przyczyn — najczęstszą, zwykle łagodną i samoograniczającą się. Dla świadka zdarzenia kluczowe jest szybkie rozpoznanie, czy mamy do czynienia z prostym omdleniem, czy z utratą przytomności o potencjalnie groźnym podłożu (zaburzenia rytmu serca, udar, drgawki, hipoglikemia, uraz głowy, anafilaksja, zatrucie), a następnie przeprowadzenie prostego, skutecznego algorytmu pierwszej pomocy.
Co dzieje się w organizmie
Omdlenie to krótkotrwały (zwykle <1–2 min) spadek perfuzji mózgu wskutek przejściowego obniżenia ciśnienia tętniczego i/lub częstości wyrzutu serca. Najczęstsze mechanizmy:
- Wazowagalny (odruchowy): ból, stres, widok krwi, długie stanie, wysoka temperatura. Dochodzi do rozszerzenia naczyń i zwolnienia tętna.
- Ortostatyczny: zbyt szybkie wstanie, odwodnienie, leki (diuretyki, hipotensyjne), neuropatie.
- Kardiogenny: zaburzenia rytmu/ przewodzenia, istotne wady zastawkowe, kardiomiopatie — potencjalnie niebezpieczne.
Utrata przytomności nieomdleniowa ma inne źródła: uogólniony napad drgawkowy, hipoglikemia, udar/krwotok, uraz głowy, niedotlenienie (astma, zadławienie), anafilaksja, zatrucia. Tu perfuzja mózgu jest wtórnie zaburzona, a epizod trwa zwykle dłużej lub towarzyszą mu inne objawy alarmowe.
Jak rozpoznać „zwykłe” omdlenie
Obraz jest dość charakterystyczny: krótki prodrom (mdłości, uderzenie gorąca, zawroty, mroczki przed oczami, ziewanie, potliwość), blednięcie, powolne osuwanie się na ziemię, niski puls, a po ułożeniu na płasko szybki powrót świadomości (kilkadziesiąt sekund), bez dezorientacji. Po epizodzie chory bywa blady, osłabiony, ale kontaktowy. Uraz (jeśli w ogóle) wynika z upadku.
Cechy niepasujące do prostego omdlenia: gwałtowne „ścięcie z nóg” bez prodromu, długi brak kontaktu (>1–2 min), sinica, bezdech, ból w klatce piersiowej, kołatanie, jednostronne osłabienie, zaburzenia mowy, drgawki z przedłużoną dezorientacją (stan ponapadowy), głęboka hipoglikemia, uraz głowy, wiek podeszły z chorobami serca. Taki obraz traktujemy jako stan potencjalnie nagły.
Pierwsza pomoc — algorytm świadka
- Bezpieczeństwo i szybka ocena. Sprawdź otoczenie, podejdź, zawołaj, potrząśnij delikatnie za barki. Jeśli brak reakcji, udrożnij drogi oddechowe i oceń oddech maksymalnie przez 10 sekund.
- Oddycha prawidłowo, wraca świadomość w kilkadziesiąt sekund → podejście „omdleniowe”.
Oddycha nieprawidłowo lub nie oddycha → RKO + AED i natychmiastowe 112/999. - Pozycja. Przy omdleniu ułóż płasko na plecach, uniesienie nóg o 10–20 cm ułatwia powrót krwi żylnej. Rozluźnij ciasne ubrania, zapewnij chłodne powietrze. Nie sadzaj gwałtownie po przebudzeniu.
- Monitoruj. Rozmawiaj, oceniaj kolor skóry i tętno promieniowe. Jeśli obecny jest glukometr i podejrzewasz cukrzycę — zmierz glikemię (nie podawaj nic doustnie osobie z niepewnym połykaniem).
- Nawodnienie i odpoczynek. Gdy jest w pełnym kontakcie i bez nudności — małe łyki wody. Wstać wolno, etapami (na boku → siad → stanie).
- Wezwij pomoc medyczną, jeśli występuje którykolwiek z niżej wymienionych „czerwonych flag”, jeśli epizod się powtarza, jeśli to pierwsze w życiu omdlenie o niejasnej przyczynie, dotyczy dziecka, ciężarnej, seniora lub osoby z chorobą serca.
Kiedy koniecznie dzwonić 112/999
- brak pełnego powrotu świadomości w ciągu 1–2 minut lub nawroty utraty przytomności,
- ból w klatce piersiowej, uczucie kołatania, duszność, sinica, saturacja niska (jeśli masz pulsoksymetr),
- uraz głowy, silny ból głowy „jak grom z jasnego nieba”, drgawki, asymetria neurologiczna, zaburzenia mowy/widzenia,
- omdlenie w trakcie wysiłku lub bez żadnego prodromu („nagłe odcięcie”) — podejrzenie tła kardiogennego,
- ciąża (ryzyko ucisku żyły głównej), wiek podeszły, choroby serca, stosowanie antykoagulantów,
- podejrzenie hipoglikemii bez możliwości bezpiecznego podania glukozy, zatrucia, anafilaksji.
Różnicowanie w praktyce pierwszej pomocy
Omdlenie vs napad drgawkowy
W omdleniu możliwe są krótkie, nieregularne drżenia („mioklonie niedotlenieniowe”), ale przy drgawkach typowych zwykle dochodzi do sztywnienia, rytmicznych ruchów toniczno-klonicznych, przygryzienia języka (bocznie), sinicy, dłuższej dezorientacji po epizodzie. Postępuj jak w napadzie: zabezpiecz głowę, nie wkładaj nic do ust, po ustaniu drgawek ułóż w pozycji bezpiecznej, obserwuj oddech, wezwij ZRM.
Omdlenie vs hipoglikemia
Objawy hipoglikemii (głód, drżenie, poty, splątanie, „dziwne zachowanie”) mogą poprzedzać utratę przytomności. Jeśli poszkodowany jest przytomny i połyka — doustna glukoza (tabletki/żel/słodki napój) jest właściwa. Jeśli świadomość upośledzona — nic doustnie, 112/999.
Omdlenie vs udar
Nagły niedowład połowy ciała, opadanie kącika ust, zaburzenia mowy, nierówne źrenice, silny ból głowy z wymiotami — nie pasuje do prostego omdlenia. Traktuj jako udar: 112/999, pozycja bezpieczna, nic do ust.
Po epizodzie: co dalej z „prostym” omdleniem
Jeżeli przyczyna jest oczywista (upale, długie stanie, odwodnienie), powrót świadomości był szybki, badanie samooceny nie budzi niepokoju — odpoczynek, nawodnienie, kontrola w trybie zwykłym u lekarza rodzinnego są rozsądne. Warto przeanalizować czynniki wyzwalające i nauczyć się manewrów kontrataku wazowagalnego (napinanie mięśni nóg i brzucha, skrzyżowanie i zaciskanie ud, „pompowanie” łydkami, „handgrip”) przy pierwszych sygnałach zbliżającego się omdlenia. Nawracające epizody wymagają diagnostyki (EKG, ciśnienie, morfologia, elektrolity; niekiedy test pochyleniowy, holter, echo).
Szczególne sytuacje
Ciąża: od II trymestru macica może uciskać żyłę główną — po epizodzie preferuj ułożenie na lewym boku lub z odchyleniem macicy w lewo (wałek pod prawe biodro).
Gorąco, wysiłek, sportowiec: omdlenie w trakcie wysiłku jest czerwonym sygnałem (arytmie, kardiomiopatie) — wymaga pilnej oceny kardiologicznej, nawet przy szybkim powrocie do zdrowia.
Osoby starsze i polifarmakoterapia: częste omdlenia ortostatyczne (leki moczopędne, hipotensyjne). Wstać należy etapami; wskazana kontrola leków i ciśnienia.
Czego nie robić
Nie polewaj zimną wodą, nie oklepuj twarzy, nie podawaj alkoholu „na wzmocnienie”, nie unosź do pozycji siedzącej natychmiast po przebudzeniu, nie podawaj leków „na własną rękę”. Tzw. sole trzeźwiące/amoniak do wąchania mogą wywołać odruchowe skurcze i są przeciwwskazane.
Mini-schemat do zapamiętania
Nie reaguje → udrożnij, oceń oddech (≤10 s).
Oddycha i budzi się w krótkim czasie → połóż płasko, unieś nogi, chłodne powietrze, obserwacja.
Nie oddycha/oddech agonalny → 112/999, RKO + AED.
Zawsze dzwoń po pomoc, gdy występują czerwone flagi (ból w klatce, drgawki, uraz głowy, objawy neurologiczne, wysiłek, brak szybkiego powrotu świadomości, ciąża, choroba serca, antykoagulanty).
Sedno
Omdlenie to najczęstsza, zwykle łagodna przyczyna krótkiej utraty przytomności, ale utrata przytomności jako objaw wymaga schematu bezpieczeństwa: szybkie rozpoznanie, właściwe ułożenie, obserwacja i niska tolerancja na „czerwone flagi”. Największy błąd to bagatelizowanie epizodu „bo już jest lepiej” albo — z drugiej strony — chaos zamiast prostego algorytmu. Dobrze przeszkolony świadek zdarzenia potrafi odsiać omdlenie od stanów nagłych i zareagować adekwatnie, kupując czas do specjalistycznej pomocy. Zapisując się na praktyczny kurs pierwszej pomocy przećwiczysz i w sposób praktyczny zapoznasz się z zasadami udzielania pierwszej pomocy poszkodowanemu po omdleniu i utracie przytomności.